दशैँको समयमा, वर्षभरि जमिनमा मेहनत गरेर फसल उठाउने किसानहरूको अनुहारमा छुट्टै चमक देखिन्छ। मल्ल राजाहरूको शासनकालमा, दशैँको रमझम गाउँगाउँमा मात्र सीमित हुँदैनथ्यो, सहरहरूमा पनि यसको रौनक छाउँथ्यो। ठूला मन्दिरहरूमा पूजापाठ मात्र नभएर जमिनदारका दरबारहरूमा ठूला भोजहरू आयोजना गरिन्थ्यो। गाउँका किसानहरूले आफ्ना उत्पादनको केही अंश देवीलाई चढाउने गर्थे, र जब शासकहरूको शिरमा राजतिलक ठोकिन्थ्यो, तिनको अनुहारमा गर्व झल्कन्थ्यो।

तर यी बाहिरी दृश्यहरूको पछाडि अर्कै कथा लुकेको थियो। जब मल्ल राजाहरूले देवी दुर्गाको पूजा अनिवार्य बनाए, त्यो मात्र धार्मिक अनुष्ठानको कुरा थिएन। यो व्यवस्थामा राजनीतिक र सामाजिक शक्तिको संरक्षणका लागि एउटा सुदृढ खम्बा थियो। मन्दिरका भित्ताहरूमा लेखिएका शिलालेख र दरबारमा रहेका शिल्पकलाहरूले देवीले महिषासुरलाई हराएको दृश्य चित्रण गर्थे। यो केवल धार्मिक विजयको कथा थिएन, बरु यो त शक्तिको कथा थियो, जहाँ त्यो शक्ति समाजका केही सीमित वर्गहरूमा मात्र सिमित गरिन्थ्यो।

मल्ल-राणा शासनकालको समयमा पनि दशैँको रौनक थप बलियो हुँदै गयो। सत्ता सम्हालेका शासकहरूले दशैँलाई आफ्नो शक्ति प्रदर्शन र सामाजिक अनुशासन कायम राख्नका लागि एक प्रभावशाली माध्यमका रूपमा प्रयोग गर्न थाले। राणाहरूले दशैँको बेला ठूला भोजहरू आयोजना गर्थे, जहाँ उनीहरूले आफूलाई जनताको संरक्षकका रूपमा प्रस्तुत गर्थे। यसरी, दशैँ केवल धार्मिक चाड मात्र रहेन, यो शक्तिको सन्तुलन कायम राख्ने राजनीतिक अस्त्रका रूपमा पनि प्रयोग हुन थाल्यो।

समयसँगै दशैँका केही दृश्यहरू परिवर्तन भएका छैनन्। अहिले पनि सहरका मानिसहरू नयाँ लुगा, महँगा उपहार र स्वादिलो भोजनको लागि बजारतिर दौडन्छन्। सहरका बासिन्दाहरूले दशैँमा कति खर्च गर्नुपर्छ भन्ने विज्ञापनहरूले बजारको दृश्यलाई भरिएका हुन्छन्। भीडभाडमा हराएका ती मानिसहरूको आँखा चकमन्न हुन्छ, उनीहरू उपभोगको दौडमा मात्र हुन्छन्। त्यस्तै बेला, गाउँमा भने ठूला पिङहरूमा रमाइरहेका बालबालिकाहरू देखिन्छन् र आँगनमा बसेर बुढापाकाहरूले टीका लगाउँदै आशिष् दिन्छन्, जहाँ अस्थायी पुनर्मिलनको मिठास पनि झल्कन्छ।

शहर र गाउँका दशैँबीचको यो फरकपन धेरै कुरा बोल्छ। गाउँमा दशैँ अझै पनि सामूहिक हर्षोल्लास र परम्परागत अनुशासनको साथ मनाइन्छ भने, सहरको उपभोक्तावादी संस्कारले दशैँलाई एक व्यापारिक वस्तुमा परिणत गरिसकेको छ। बजारमा नयाँ लुगा किन्न नसक्ने मानिसहरू खिन्न देखिन्छन्, जबकि पसलका ढोका ठेल्दै अर्बपति व्यापारीहरू मुनाफाको रमाइलोमा मस्त देखिन्छन्। सबैलाई थाहा छ, उपभोगको यो दौडमा अन्ततः को विजयी हुनेछ।

उद्योगका गेटहरू दशैँका लागि बन्द भएका छन्, तर कामदारहरू वर्षभरि नै काममा खटिरहेका हुन्छन्। दशैँमा केही दिनको छुट्टी पाउँदा उनीहरू खुसी त हुन्छन्, तर त्यो खुसी उनीहरूले कमाएको पैसाले दशैँको सबै खर्च धान्न नसक्दा फिक्का हुन्छ। यसैबीच, विदेशमा कार्यरत नेपालीहरू आफ्नो परिवारसँग सँगै हुन सक्दैनन्। उनीहरू आफ्ना तलबको एक हिस्सा रेमिट्यान्स मार्फत पठाउँछन्, जसले गर्दा दशैँको रमझम सम्भव हुन्छ। तिनका सन्देशहरूले टाढाबाट पनि परिवारलाई पिङको झल्को दिलाउँछन्, तर उनीहरूको दूरीले यो चाडको मिठास खल्लो बनाउँछ।

ग्रामीण क्षेत्रमा दशैँ अझै पनि सामूहिक चाडका रूपमा मनाइन्छ, जहाँ सबै जना सामूहिक भोजमा सहभागी हुन्छन्। सहरमा भने दशैँ अब निजी खर्च, व्यक्तिगत सामान र पारिवारिक सन्तोषको रूप लिइसकेको छ। बाबुआमाले बालबालिकाहरूलाई नयाँ लुगा किनिदिँदा, तिनीहरू खुसीले झुम्छन्, तर बाबुआमाका मनमा खर्च कसरी धान्ने भन्ने आर्थिक चिन्ताले घर बनाइरहेको हुन्छ। सहरका ठूला महँगा पसलहरूले नयाँ सामाजिक संरचना खडा गरिरहेका छन्, जसले दशैँलाई व्यक्तिगत प्रतिष्ठाको मञ्चमा परिणत गरिदिएको छ।

प्रविधिको विकाससँगै, दशैँ अझ बढी टाढा जाँदैछ। जहाँ पहिले मानिसहरू बजार जान्थे, अहिले दुई–तीन पटक फोनमा क्लिक गर्दा घरमै सामान आइपुग्छ। चर्को व्यापार र तीव्र सामाजिक सञ्जालमा हराउँदै गर्दा दशैँको वास्तविक भावनात्मक पक्षलाई पत्ता लगाउन कठिन भएको छ। फोटोहरू र भिडियोहरू सेयर हुन्छन्, जसले बाहिरी देखावटी महत्त्वलाई उजागर गर्छ। गाउँमा बाँसको पिङमा झुलेर दशैँको रमाइलो भइरहेका बेला, सहरमा पर्दामा मात्र देखिने चमकधमकले त्यो अनुभूति बोकेर हिँडेको छ।

दशैँको यो रूपान्तरण केवल प्रविधि र प्रवासनको परिणाम मात्रै होइन, यसले वर्गीय विभाजनलाई पनि प्रकट गरिरहेको छ। वर्गीय संघर्षका आधारमा देखिने यो विभाजन शहरी र ग्रामीण क्षेत्रमा मात्रै होइन, सहरका मध्यमवर्गीय र गरिब किसानहरूको दशैँ मनाउने तरिकामा पनि प्रस्ट हुन्छ। एउटा वर्गले दशैँ उधारोमा बिताउँछ, भने अर्को वर्गले किन्न नसक्नेहरूका लागि भौतिक उपभोग्य वस्तुहरूको पहाड खडा गरिरहेको छ।

दशैँको यस चित्रमा प्रायः नदेखिएको एउटा पक्ष लिङ्गीय विभाजन हो। दशैँका हरेक गतिविधिमा, चाहे त्यो खाना पकाउने होस् वा पूजाको तयारी गर्ने, महिलाहरूको श्रम प्रायः अदृश्य हुन्छ। विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रमा, महिलाहरूले घरको भोजको सबै तयारी गर्नुपर्छ, तर तिनको भूमिका कहिल्यै प्रस्ट देखिँदैन। शहरी क्षेत्रमा महिलाहरू परम्परागत भूमिका निभाइरहे पनि, वर्ग र लिङ्गको सन्दर्भमा उनीहरूको योगदान थिचिएको अवस्थामा हुन्छ।

तर, समयसँगै समाज परिवर्तन भइरहेको छ। शहरी क्षेत्रका कतिपय महिलाहरू, जो अब आर्थिक रूपले आत्मनिर्भर छन्, आफ्ना परम्परागत भूमिकालाई फेरबदल गर्न थालेका छन्। अब शहरी घरहरूमा महिलाहरूले केवल दशैँको तयारी गर्नेजस्तो काम मात्र गर्दैनन्, उनीहरू निर्णय गर्न सक्षम भूमिकामा उभिएर आफ्ना अधिकारको माग पनि गर्न थालेका छन्। यद्यपि, ग्रामीण क्षेत्रमा महिलाहरूको दशैँमा गरिने योगदान अझै पनि ओझेलमा नै रहेको छ।

दशैँको सबैभन्दा गहिरो पक्ष भनेको वर्गीय असमानता हो, जसलाई बुझ्नका लागि कुनै विशेष व्याख्या आवश्यक पर्दैन। दशैँको हर्ष र उपभोगबीच पनि समाजका विभिन्न वर्गहरूबीचको दूरी दिन-प्रतिदिन बढिरहेको छ। एक वर्गले दशैँको रमाइलोमा मस्त हुँदै महँगा उपभोग्य वस्तुहरूमा फुर्सद निकालिरहेको छ, जबकि अर्को वर्ग आर्थिक चिन्तामा डुबेको छ। एकातिर, सहरका चिल्ला सडकहरूमा गाडीको लामो लाइन देख्न सकिन्छ, भने अर्कोतिर गाउँका कच्चा सडकमा उस्तै पिङ हल्लिरहेका छन्, जसले दुई संसारको भिन्नतालाई स्पष्ट पार्छ।

यसरी नै हरेक वर्ष दशैँ फेरि आउँछ, र मानिसहरूले आ-आफ्नो स्थितिमा यसलाई अँगाल्छन्। तर दशैँको वास्तविक शक्ति भने त्यतिखेर प्रकट हुन्छ जब गाउँका भान्सामा दाउरामा खाना पकिरहेको हुन्छ, र सबैजना मिलेर एउटै ठाउँमा बसेर खान्छन्। शक्ति मन्दिरका मूर्तिमा छैन, न त यो वर्गीय विभाजनमा नै छ। बरू दशैँको ऊर्जा त हरेक व्यक्तिको श्रममा छ—हरेक किसानको मिहिनेत, हरेक मजदुरको पसिना, र हरेक कामदारको मेहनतमा।

सकेला, केही दशकपछि दशैँको यो पुरानो चित्र फेरिएला। सहरका चिल्ला भवनमा होइन, कुनै सानो गाउँको बारीमा बसेर टिका लगाउने एक किसान परिवार, जसका हरेक सदस्यको अनुहारमा समान खुसी झल्किरहेको हुनेछ। त्यो दिन, दशैँ अब केवल उपभोगको चाड मात्रै हुनेछैन। त्यो दिन, दशैँ सबै वर्गहरूलाई न्याय दिने पर्वको रूपमा फेरि नयाँ आयाममा मनाइनेछ। त्यसबेला हामीले हर्ष र उपभोगमा मात्र नभएर न्यायको भावनामा दशैँ मनाउन सक्षम हुनेछौँ। त्यसैले, सधैँ सचेत भई दशैँलाई सार्थक बनाउन विज्ञानसम्मत प्रयास गरौँ !